کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه گلستان

علم سنجی

چیستی علم‌سنجی؟

علم‌سنجی دانش اندازه‌گیری علم تعریف شده است که با بررسی و کشف نظام و ساختار یک حوزه علمی به روش کمی، دستاوردهای قلمرو فکری را معین کرده و حتی خطوط احتمالی برای پیشرفت‌های بعدی را پیش‌بینی می‌کند. علم‌سنجی سعی دارد با استفاده از داده‌های کمی مربوط به تولید، توزیع و استفاده از متون علمی، علم و پژوهش علمی را توصیف و ویژگی‌های آن را مشخص کند.
 

 کارکردهای علم‌سنجی

شاخص‌های علم‌سنجی سه دسته هستند: معیارهای بهره‌وری که بهره‌وری پژوهشگر یا گروه پژوهشی را اندازه‌گیری می‌کند، معیارهای تأثیر که کیفیت یا عملکرد نشریات، پژوهشگران یا گروه پژوهشی را می‌سنجد و معیارهای ترکیبی که هدف این دسته از شاخص‌ها خلاصه‌کردن دو معیار بهره‌وری و تأثیر در یک عدد است. براساس معیارهای مطرح‌شده می‌توان برخی از کارکردهای مطالعات علم‌سنجی را به‌شرح زیر بیان کرد:

- ارزیابی اولویت‌ها، چشم‌اندازها و ظرفیت‌های مراکز پژوهشی و دانشگاه‌؛

- کمک به برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری علمی در تخصیص بودجه و توازن بودجه با هزینه؛

- تعیین میزان همکاری نویسندگان حوزه‌های گوناگون؛

- مطالعه ارتباطات میان رشته‌ای: روشن‌نمودن روابط میان حوزه‌های مختلف دانش، سنجش روابط میان رشته‌ای موضوعات و ارتباطات علمی؛

- ارزیابی و رتبه‌بندی انتشارات؛

- ارزیابی و سنجش عملکرد تحقیقاتی و آثار تولیدی نویسندگان، سازمان‌ها، دانشگاه‌ها، کشورها و...؛

- سنجش عملی فعالیت‌های اعضای هیئت‌علمی؛

- بررسی غیرمستقیم شیوه‌های تولید، کسب و اشاعه اطلاعات علمی؛

- اندازه‌گیری تأثیر انتشارات و رتبه‌بندی انتشارات بر اساس اهمیت آن‌ها؛

- تعیین نشریه‌های هسته، معرفی نویسندگان برتر و مقاله‌های پراستفاده؛

- شناسایی، ارزیابی و انتخاب منابع علمی در حوزه ‌های موضوعی مختلف به‌‍منظور استفاده پژوهشگران.

 

شاخص‌های علم‌سنجی

شاخص، کمیتی است که نماینده چند متغیر همگن و وسیله‌ای برای اندازه‌گیری و مقایسه پدیده‌های دارای ماهیت و خاصیت مشخص است. لذا برمبنای آن می توان تغییرات ایجاد شده در متغیرهای معینی را در طول یک دوره بررسی کرد. محاسبه شاخص‌ها با فرمول‌های ریاضی و آماری امکان‌پذیر است.

شاخص‌های متداول علم‌سنجی از محاسبه و شمارش چهار متغیر اصلی مؤلف، انتشار، ارجاع و استناد گرفته شده است. رایج‌ترین و معتبرترین شاخص علم‌سنجی، شاخص استناد است که مهم‌ترین شاخص‌های علم‌سنجی برمبنای آن شکل گرفته‌اند و برای بهبود و یا تعدیل شاخص استناد ایجاد شده‌اند. این شاخص‌ها مبنای ارزیابی پژوهشگران، نشریه‌ها و مقاله‌ها است. برخی از مهم‌ترین شاخص‌های علم‌سنجی به‌شرح زیر است:

شاخص ضریب تاثیر IF                          شاخص فوریت Immediately index

شاخص اچ H-index                              نیمه عمر استناد Cited Half Life

 شاخص مقاله داغ hot paper                شاخص بیشترین استناد highly cited paper

شاخص جی G-index                            میانگین تاثیر مقاله Article Influence

ارزش متیو                                            ضریب جامع ارزشی Eigenfactor

شاخص وای y-index                             شاخص های  MIF یا DIF

شاخص ام M-Index                               شاخص اچ بیHB-Index

 شاخص اسنیپ SNIP                             شاخص اس جی آر SJR

 

نرم‌افزارهای علم‌سنجی

تحلیل استنادی روشی است که بر پایه استنادهای موجود در متون علمی قرار دارد به طوری که با شمارش تعداد استناد‌های به ­کار­گرفته‌ شده متون مختلف همانند مجلات، پایان‌نامه‌‌ها و ... به تحلیل و ارزیابی این متون می­‌پردازد و نرم‌افزارهای تحلیل استنادی ما را در این امر یاری می‌رسانند. فهرست برخی نرم افزارها در این مقاله معرفی شده است. دو نرم‌افزار دیگر نیز عبارتند از:

نرم‌افزار علم‌سنجی هیست سایت (HistCite)

نرم‌افزار تحلیل استنادی Publish or Perish

سنجه‌های جایگزین

مطالعه و استفاده از سنجه های تاثیر علمی بر اساس میزان فعالیت در محیط‌ها و ابزارهای آنلاین به عنوان سنجه‌های جایگزین یا Altmetrics شناخته می‌شود. این بحث علم‌سنجی 2 نیز نامیده شده است. در این بحث به جای استفاده از میزان استنادات مجلات به ضریب تاثیر شبکه‌های اجتماعی نظیر میزان مشاهده (View)، بارگذاری (Download)، علاقه‌مندی (Likes)، انعکاس در وبلاگ (blog) میزان توئیت شدن و.....توجه می‌شود. از جمله به نمونه‌های ذیل می‌توان توجه کرد:

• دیده شدن و رؤیت‌پذیری (Viewed) در شبکه‌های اجتماعی علمی نظیر (Academia, researchgate, …)
• میزان دانلود و ذخیره کردن داده (Download and saved) در ابزارهایی نظیر (CiteUlike, Mendely)
• نقد و بررسی (Discussed) مثل (Wikipedia, Facebook, Tweeter, Natureblog, Science-seeker,…)
• توصیه شده (Recommended) نظیر آنچه در سایت‌هایی مانند (F1000prime) صورت می‌گیرد.

نقش شبکه‌های اجتماعی علمی در رؤیت پذیری و علم سنجی

یکی از عوامل تاثیرگذار بر استناد، میزان رویت‌پذیری است. به این معنا که نویسندگان و منابع اطلاعاتی تولید شده از طرف آن‌ها تا چه میزان قابل دسترس و رویت‌پذیر هستند، چرا که رویت‌پذیری بیشتر موجب استفاده بیشتر از منابع و در نهایت افزایش استناد می‌شود. شبکه‌های اجتماعی علمی، امکان برقراری ارتباط اجتماعی در جوامع علمی را به آسانی فراهم می‌کند و می‌توان کارکردهای عمده آن را به شرح زیر برشمرد:

• برقراری ارتباط با اساتید داخلی و خارجی
• مشارکت پژوهشی با محققان مختلف
• افزایش دامنه تاثیرگذاری تحقیقاتی

---

• برچسب ها:
• دانشگاه گلستان
• کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه
• علم سنجی
• رؤیت پذیری